روش های شستشو
شستشوي فرش
همه قالي هاي مورد استفاده، اعم از قاليهايي كه براي مفروش كردن منازل به كار مي روند یا آنهایی كه جنبة تزئيني داشته و به عنوان تابلو بر روي ديوار نصب مي شوند همه و همه پس از چند سال به علت مجاورت دائمي با انواع آلودگيها مي بايست شسته شده و تميز مي‌گردند. حتي هواي مجاور ما آلوده كننده است و ذرات گرد و غبار آن در لابه‌لاي پرز فرش فرو رفته و در بلند مدت باعث چرك و تيره شدن سطح فرش مي گردند. بنابراين شستشوي فرش امري است اجتناب ناپذير اما مراحل آن و روشهاي شستشو داراي ويژگيهاي خاصي است كه به آن مي‌پردازيم.
يك قالي را تا حد ممكن نبايد شست، زيرا هر بار شستشوي قالي، زيانهايي به آن وارد مي‌شود. نور خورشيد بهترين وسيلة حرارتي برا ي خشك كردن قالي شسته شده ميباشد. نور خوشيد با تابيدن بر روي قالي به تمام نقاط آن رخنه كرده و باعث از بين رفتن بيد و كپك نيز مي‌شود. بهتر است شستشوي قالي در فصل بهار و يا اواخر تابستان انجام گيرد. زيرا در اين زمان آفتاب نه آنچنان مستقيم و سوزنده است كه بر اثر گرماي زياد آن قالي لطمه ببيند و نه آنچنان بي حرارت است كه نتوان از آن بهرة لازم را به دست آورد.
شستشوي فرش از سالها پيش در خانواده‌هاي ايراني مرسوم بوده است و حتي در برخي از ماهها و روزهاي سال شده كه گروهي از اهالي يكروستا و يا محل به طور دسته جمعي كار شستشوي ساليانه فرش را در رودخانه‌هاي نزديك شهر و روستا طي چندين شبانه روز انجام مي‌دهند و اين كار در برخي مناطق حالت سنتي و حتي نمايشي يافته كه تماشاي آن براي علاقه مندان فرش ايران بسيار دلپذير و زيباست. اما شستشوي دقيق و اصولي فرش بايد به نحوي باشد كه هدف اصلي به خوبي و بدون كمترين صدمه به فرش تحقق يابد. يعني فرش از آلودگيها و سطوح چركز دوده شده و كاملاً پاگيزه گردد.
شستشوي فرش به دو روش صورت مي‌گيرد: روش سنتي و روش جديد.
در روشهاي كاملا قديمي معمولاً فرش را درون نهرهاي روان آب قرار داده و پس از آن كه فرش به خوبي خيس مي گرديد آن را به بيرون منتقل و با چوبك و ساير شوينده هاي قديمي و به كمك پاروهاي بزرگ مي‌شستند. سپس فرش را دوباره به نهر آب فرو برده و كار زدودن مواد شوينده را آغاز مي‌كردند. به اين ترتيب حركت دايمي آب بر روي فرش و كشيدن پارو بر روي آن پس مدت كوتاهي مواد شوينده را به خوبي برطرف و فرش پاكيزه مي گرديد، سپس فرشها را بر روي صخره‌ها و سنگهاي اطراف رودخانه و در مقابل نور آفتاب قرار مي‌دادند و به اين ترتيب پس از دو الي سه روز فرش كاملاً خشك مي‌گرديد. در برخي موارد ديده شده كه براي آبگيري فرش پس از خارج كردن آن از داخل رودخانه آن را لوله يا تا كرده و آن را لگد كرده و يا با پرو ميكوبيدند تا آب آنها به خوبي گرفته شود و سپس جهت خشك شدن آنها را پهن مي كردند.
به جهت امكان كنترل و حفاظت بيشتر فرش به روش سنتي مي‌توان گفت در حال حاضر شستشوي دستي و سنتي فرش بهترين روش به ويژه در مورد فرشهاي قديمي و موزه‌اي است كه بايد نهايت دقت را در شستشوي آنها به كار بست. شستشو به هر روش كه صورت گيرد داراي مراحل يكساني به شرح زير است:
- غبارگيري
- شستشو با مواد شوينده
- آبكشي
- آبگيري
- خشك كردن
امروزه نيز در كارخانه‌هاي قاليشويي شبيه به شيوه قديمي اجرا مي گردد. به اين ترتيب كه ابتدا فرش را بر روي زمين پهن كرده و همه آن را با آب خيس مي‌كنند. معمولاً كارگاههاي قاليشوييخارج از شهر ايجاد مي‌نمايند تا حتي الامكان از آب نهرهاي كنار شهر استفاده شود و يا بتوان با حفر چاههاي عميق آب فر اوان براي شستشو فرش مهيا نمود.
پس از آن كه تمام فرش به خوبي خيس شد مواد پاك كننده را به مقدار مناسب روي سطح قالي ميريزند. سپس با برسهاي ويژه‌اي شروع به شستن فرش مي‌كنند. به اين ترتيب قسمتهاي چرك و آلوده قالي كاملا تميز مي‌گردد . در برخي از كارگاههاي قاليشويي دستگاههاي خاصي طراحي و ساخته‌اند كه داراي برسهاي بزرگ و دايره‌اي شكل ميباشد و توسط نيروي برق به حركت در مي‌آيد، و به آهستگي سطح فرش را سائيده و نقاط تيره و چرك آن را مي‌شود. پس از آن كه تمام فرش به خوبي شسته شد توسط شلنگهاي آب كه داراي دوشهاي پخش كننده آب است و فشار آب قابل تنظيم ميباشد تمام فرش را شسته و موادشوينده را به خوبي از قالي دور مي‌كنند. پس از انكه مواد شوينده به خوبي از لابه لاي پرز فرش خارج شد معمولاً فرش را به طور كامل و يكجا درون حوضچه‌هاي بزرگ آب فرو مي‌كنند تا به اصطلاح آبكشي شود. در صورتي كه در كنار كارگاههاي قاليشويي نهرهاي آب روان موجود باشد يا بتوان توسط چاههاي آب، جريان سريع و رونده‌اي از آب فراوان ايجاد نمود، فرش را در داخل آن قرار داده و براي چند ساعت به حال خود رها مي‌سازند تا مواد شوينده به طور كامل از درون قالي پاك و خارج شود. شايد بتوان گفت اين روش از بهترين و موثرترين راهها براي آبكشي فرش و زدودن مواد شوينده باشد و لذا به همين منظور است كه كارگاههاي مدرن و مجهز قاليشويي امكان استفاده از نهرها و رودخانه‌هاي طبيعي براي نيل به اين منظور در دسترس دارند مي‌توانند عمليات شور قالي را به بهترين شیوه انجام دهند. به هنگام آبكشي فرش اغلب از پارو و برسهاي خاصي جهت زدودن بهتر مواد شوينده و آلودگيها استفاده مي‌نمايند. در كارگاههاي قاليشويي عموماً به جاي لوله كردن فرش و آبگيري آن با تحت فشار قرار دادن، از دستگاههاي خاصي استفاده مي گردد كه عملكرد آن شبيه دستگاههاي سانتريفیوژ است. اين دستگاهها محفظه اي استوانه اي هستند كه فرش داخل آن و به ديواره فلزي و مشبك آن مهار شده و با روشن شدن، به سرعت و با حركت دوراني به چرخش در مي آيد. در اين حالت به خاطر نيروي گريز از مركز، بيشتر آب موجود در درون قالي به طرفين هدايت شده و از درون ديوار مشبك كه در پشت قالي قرار دارد خارج
مي گردد. در بسياري موارد اين دستگاههاي مقداري حرارت نيز توليد مي نمايند تا عمل خشك كردن قالي كمي تسريع يابد. پس از آبگيري فرش آن را به همان روش قذيمي يا بر روي سطح زميني پهن مي كنند تا خشك شود يا بر روي دارها و داربستهاي بزرگ مي آويزند تا پس از د والي سه روز و در مجاورت هواي آزاد و نور آفتاب خشك شوند. برخي از كارگاههاي قاليشويي اقدام به ساخت گرم خانه هايي براي خشك كردن قالي نموده اند. در اين گرم خانه با ايجاد يك كانون حرارت مركزي توسط بخاري هاي بزرگ و يا ساير حرارت دهنده ها تمام فضاي گرم خانه را به طور مساوي حرارت مي دهند. سپس كليه فرشها را از داربستهاي ويژه اي آويزان و در كوتاهترين زمان فرشها را خشك مي نمايند.
رعايت نكات خاص در شستشوي فرش
هنگام شستشوي فرش رعايت برخي موارد باعث تضمين سلامت فرش و همچنين جلوگيري از پوسيدگي و افزايش دوام آن مي‌گردد كه اهم آنها چنين است:
شستشوي فرش بايد روي سطح كاملاً صاف و سخت مانند سطح سيماني، موازئيك يا سنگ انجام شود. چنانچه شستشوي فرش در كنار رودها و نهرهاي جاري ميسر نيست بهتر است بري خيس كردن و شستشوي فرش از دوش هايي كه آب را با فشار و به صورت افشان پخش مي‌نمايند استفاده نمود.
مواد شوينده‌اي كه براي شستشوي فرش به كار مي روند بايد كاملاً خنثي شوند تا از هرگونه آسيب در الياف پشم جلوگيري شود. محيط‌هاي اسيدي و يا قليايي شديد هر كدام به نوعي باعث تخريب ساختمان شيميايي ليف پشم و در نهايت خواص خواص فيزيكي مطلوب آن مي شوند. به ويژه در هنگام شستشوي فرش در منازل بسياري از افراد از پودرهاي شوينده رايج استفاده مي نمايند. اين پودرها به جهت آنكه براي برطرف كردن چربي هاي قوي موجود بر روي ظروف و لباسها تهيه شده‌اند داراي تركيبات شيميايي اسيدي قوي هستند و كاربرد آنها براي شستشوي پرز فرش باعث مي‌شود علاوه بر شسته شدن سطوح چرك و كثيف فرش، تمامي چربي الياف فرش گرفته شده و لذا الياف كاملا خشك و شكننده مي‌شوند. در اين صورت پس از مدتي استفاده و قرار گرفتن در معرض رفت و آمد الياف شكسته شده و فرش سريعاً كچل مي شود.
چنانچه فرش داراي آن نوع خامه‌هاي رنگي باشد كه به خوبي رنگرزي نشده‌اند و به هر تقدير رنگها از ثبات كافي برخوردار نباشند در هنگام شستشو به ويژه زماني كه توسط برس بر روي سطح پرزها كشيده مي شود ممكن است رنگها در هم ادغام شوند و به اصطلاح فرش رنگ دهد. حتي استفاده از آب گرم كه حررت آن زياد باشد مي‌تواند پس دادن رنگها را تسريع بخشد. به همين دليل اغلب در كارگاههاي قاليشويي حوضچه‌هايي وجود دارد كه توسط مواد خاصي آغشته شده اند تا رنگ الياف براي مدتي به طور نسبي ثابت گردد. با اين حال در برخي موارد عليرغم رعايت كليه موارد، فرش رنگ مي دهد و چاره‌اي جز رنگ برداري فرش نيست.
چنانچه از مواد شوينده بريا شستشوي فرش استفاده شود، به دليل احتمال وجود ناخالصي در اين مواد، ممكن است به داخل پرز فرش نفوذ نمايند. به همين دليل در اين گونه موارد عمل آبكشي بايد به دقت انجام گردد. باقي ماندن مواد مذكور در لابه لاي فرش در بلند مدت باعث آسيب قالي مي گردد. چنانچه آبكشي فرش در رودخانه انجام مي‌گيرد، به دليل وجود برخي املاح معدني (حتي گچ و آهك) ممكن است مواد مذكور در فرش باقي بماند و باعث پوسيدگي زودرس گردند.
براي آبگيري فرش در صورتي كه از دستگاههاي سانتريفوژ استفاده نگردد بهتر است فرش را توسط برس و يا با پاروهاي مخصوص كاملاً آب گيري نمود. در مورد قالي‌هاي كهنه بايد دقت نمود تا در هنگام آب گيري توسط پارو فشار زياد به فرش وارد نگردد. حتي مواردي مانند لوله كردن فرش و ايجاد فشار بر روي آن به ويژه در مورد قالي‌هاي قديمي باعث پارگي فرش به ويژه در قسمتهاي رفو شده مي‌گردد.
چنانچه براي خشك كردن قالي شسته شده مجبور هستيم آن را براي مدتي پهن نمايیم بهتر است قالي را كاملاً باز كنيم. در صورتي كه فضاي لازم براي پهن كردن فرش موجود نيست لوله كردن فرش و سپس تا نمودن آن نيز كار درستي نيست. زيرا پس از گذشت 2 الي 3 روز خشك شدن فرش، در قسمت تا شده برجستگي محسوسي پديدار مي‌گردد كه ممكن است به راحتي از بين نرود و حتي باعث برجستگي هميشگي فرش شود. همين برجستگي به علت پا خور شدن زياد باعث ساييدگي همان بخش از فرش مي‌گردد.
چنانچه فرش در منزل شسته شود و نوع رنگرزي الياف آن نيز به صورت بي ثبات و نامرغوب باشد نبايد براي خشك كردن فرش آن را آويزان نمود. زيرا مقدار آب باقي مانده در فرش از درون الياف و پرزها به سمت پايين فرش بيش از بالاي آن آسيب مي بينند و رنگ برداري آن نيز بسيار مشكل است. از طرف ديگر هدايت شدن تمام آب باقي مانده به سمت پايين فرش باعث فشار زياد به چله‌ها مي گردند و احتمال پاره شدن آنها به ويژه در مورد قالي‌هاي كهنه و قديمي بيشتر مي‌گردد.
پس از آب كشي فرش بايد پساب آن كاملاً صاف باشد. در غير اين صورت احتمال باقي ماندن مواد شوينده و ساير املاح در آن وجود دارد كه اين امر باعث پوسيدگي زودرس فرش مي‌گردد. توصيه شده است چنانچه فرش كمي حالت قليايي داشته باشد (براي رنگرزي از مواد قليايي بيش از اندازه معمول استفاده شده باشد) مي‌توان با اندكي آب و اسيد 1 تا 2% آن را خنثي نمود. حتي‌الامكان مي‌بايست از گرم خانه و يا مكانهايي كه در آنجا نور شديد آفتاب وجود نداشته باشد براي خشك كردن فرش استفاده نمود. زيرا تابش شديد نور آفتاب باعث رنگ پريدگي فرش به ويژه رنگهاي ناپايدار مي‌گردد.
از مواد شوينده موجود در منازل جهت شستشوي فرش استفاده نشود و از مواد شوينده‌اي استفاده شود كه كاملاً خنثي برده و فاقد تركيبات اسيدي و يا قليايي شديد مي‌باشند. چنانچه به هردليل الياف پشم در هنگام شستشوي فرش رنگ داده و باعث لكه‌دار شدن آن شوند، مي‌توان توسط مواد خاصي اقدام به رنگ برداري نمود. رايج‌ترين ماده رنگ برداري هيدروسولفيت است. اما نبايد از هيدروسولفيت با غلظت زياد استفاده نمود.